Ακούστε το άρθρο στο Spotify:

Του Σταύρου Μαρίνου

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ πώς τα φίδια επιβιώνουν από το δηλητήριό τους; Εμείς ναι, κι όπως αποδεικνύεται, πρόκειται για ένα μυστηριώδες ερώτημα που έχει απασχολήσει και τους επιστήμονες.

Το δηλητήριο των φιδιών είναι το “οπλοστάσιό” τους. Εξοπλισμένο με πληθώρα τοξινών, το δηλητήριό τους είναι εκείνο που τους επιτρέπει να επιτεθούν και να σκοτώσουν ή απλώς να παραλύσουν το θήραμά τους, προκειμένου να προστατευτούν ή να τραφούν και να επιβιώσουν. Στη μάχη της επιβίωσης, λοιπόν, το δηλητήριo είναι η κυριότερη – αν όχι η μοναδική- ελπίδα τους να υπερτερήσουν έναντι του εχθρού. Αν, όμως, είναι τόσο ισχυρό ώστε να προκαλέσει το θάνατο ή την παράλυση ενός άλλους ζώου, τότε πώς δε σκοτώνονται τα ίδια από αυτό; Και τι γίνεται όταν ένα δηλητηριώδες φίδι δαγκώσει ένα ομοειδές του;

Η απάντηση

O Ουίλιαμ Έγκλεστον, Επίκουρος Καθηγητής στη Σχολή Φαρμακευτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Μπίνγκχαμπτον στη Νέα Υόρκη, του οποίου η έρευνα επικεντρώνεται στα οπιοειδή, στη μείωση της βλάβης και στην καρδιακή τοξικότητα που προκαλείται από τοξίνες, δίνει την απάντησή του στο επίμαχο ερώτημα. Σύμφωνα με τον ίδιο, υπάρχουν δύο λόγοι για τους οποίους τα φίδια δεν πεθαίνουν από το ίδιο τους το δηλητήριο.

Ο πρώτος είναι ότι το δηλητήριο των φιδιών καθίσταται τοξικό μόνο όταν εισέρχεται στην κυκλοφορία του αίματος. Γι’ αυτό και τα φίδια πρέπει να δαγκώσουν άλλα ζώα για να τα σκοτώσουν με το δηλητήριό τους. Το φίδι αποθηκεύει το δηλητήριό του σ’ έναν ειδικό αδένα που βρίσκεται στο στόμα του και συγκεκριμένα στην άνω γνάθο, ο οποίος το προστατεύει από την έκθεση σε αυτό, αφού δεν του επιτρέπει να εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος. Το δηλητήριο εκτοξεύεται από τον αδένα και μέσα από τους κυνόδοντες του φιδιού μόλις δαγκώσει ένα ζώο, και κατ’ αυτόν τον τρόπο εισέρχεται στο αίμα του ζώου. Όμως, ένα εύλογο ερώτημα θα ήταν και το εξής: όταν το ζώο πεθάνει και το φίδι τραφεί με αυτό, δε θα καταναλώσει και το δηλητήριό του;

Η απλή απάντηση είναι ότι όταν το ζώο που προσβλήθηκε από το δηλητήριο πεθάνει, το φίδι μπορεί να τραφεί με αυτό άφοβα, επειδή το δηλητήριο με την κατανάλωση θα οδηγηθεί στο στομάχι κι από εκεί δεν έχει τρόπο να περάσει στην κυκλοφορία του αίματος.

Υπάρχει, όμως, κι ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο τα φίδια δεν πεθαίνουν από το ίδιο τους το “όπλο”, σύμφωνα με την εξήγηση του καθηγητή. Ο λόγος αυτός είναι ότι τα φίδια δημιουργούν το δικό τους αντίδοτο, παράγοντας ουσιαστικά ένα φάρμακο που τα προστατεύει από το δηλητήριό τους. Ο ίδιος, μάλιστα, παρομοιάζει το εν λόγω σύστημα με το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου, αναφέροντας ότι όπως εμείς έχουμε ειδικά ανοσοκύτταρα στο σώμα μας που καταπολεμούν τις διάφορες ασθένειες που μας προσβάλλουν, έτσι και τα φίδια έχουν ειδικά ανοσοκύτταρα που θα τα προστατεύσουν σε περίπτωση που το δηλητήριό τους καταφέρει να περάσει στο αίμα τους, όπως για παράδειγμα αν δεχθούν επίθεση και δαγκωθούν από άλλα δηλητηριώδη φίδια.

Ωστόσο, ο καθηγητής επισημαίνει ότι τα κύτταρα αυτά μπορούν να προστατεύσουν το φίδι μόνο από μικρές ποσότητες δηλητηρίου, επομένως στην περίπτωση που ένα δηλητηριώδες φίδι δαγκώσει ένα άλλο, δεν είναι βέβαιο ότι το δεύτερο θα επιβιώσει, καθώς υπάρχει και το ενδεχόμενο η ποσότητά του εγχεόμενου δηλητηρίου να ξεπεράσει την ποσότητα που τα ανοσοκύτταρα είναι ικανά να καταπολεμήσουν. Το αποτέλεσμα σ’ αυτήν την περίπτωση είναι το φίδι να αρρωστήσει βαριά ή ακόμη και να πεθάνει, γι’ αυτό το δάγκωμα από άλλο φίδι δεν είναι το ίδιο αβλαβές με την κατανάλωση του δηλητηρίου τους από ένα ζώο που σκότωσαν. Απεναντίας, το δάγκωμα -ακόμη και γι’ αυτά- μπορεί να αποβεί θανατηφόρο.

Ένας άλλος επιστήμονας, ο Σον Κάρολ, διακεκριμένος καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ και αντιπρόεδρος της Ομάδας Επιστημών και Εκπαιδευτικών Μέσων του Ιατρικού Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ (HHMI), δήλωσε πρόσφατα ότι προκειμένου ένα θήραμα να επιβιώσει από το δάγκωμα ενός φιδιού, πρέπει να αναπτύξει αντίσταση στο δηλητήριο. Κι όταν τα θηράματα προσαρμοστούν και γίνουν πιο ανθεκτικά, τότε και τα φίδια πρέπει να προσαρμοστούν παράγοντας ένα ισχυρότερο δηλητήριο. «Είναι σαν ένας συνεχής, βιολογικός αγώνας, όπου η κάθε πλευρά καινοτομεί πάντα για να κατακτήσει την άλλη. Αλλά και τα φίδια έχουν καταφέρει να προστατευτούν από το δικό τους εξελισσόμενο δηλητήριο κατά τη διάρκεια του αγώνα τους εναντίον των θηραμάτων», ανέφερε ο ίδιος.

Λίγες πληροφορίες για το δηλητήριο των φιδιών

Σύμφωνα με το έγκυρο και αξιόπιστο ScienceDirect, τα δηλητήρια των φιδιών περιέχουν πολύπλοκα μείγματα εκατοντάδων διαφορετικών φαρμακολογικά δραστικών μορίων, συμπεριλαμβανομένων ενώσεων χαμηλής μοριακής μάζας -όπως είναι για παράδειγμα η ισταμίνη και τα αλκαλοειδή- μικρών πεπτιδίων και πρωτεϊνών. Τα δηλητήρια των φιδιών ταξινομούνται συνήθως ως αιμοτοξικά ή νευροτοξικά. Τα φίδια της οικογένειας Viperidae (οχιές και κροταλίες) διαθέτουν δηλητήρια με περιεχόμενες πρωτεΐνες που μπορούν να διαταράξουν το αιμοστατικό σύστημα και την ακεραιότητα των ιστών του σώματος. Από την άλλη, τα νευροτοξικά δηλητήρια, τα οποία είναι χαρακτηριστικά των φιδιών Elapidae (μάμπες, κόμπρες και κοράλλια), περιέχουν μια σειρά από τοξίνες που επηρεάζουν κυρίως το περιφερικό νευρικό σύστημα, ιδίως τις νευρομυϊκές συνδέσεις.