Ακούστε το άρθρο στο Spotify:

Η ζωή των εντόμων ενδέχεται να είναι πιο πλούσια, αλλά και πιο περίπλοκη από ό,τι πιστεύαμε μέχρι πρότινος.

Σε πολλά ζώα αρέσει να παίζουν, και μάλιστα ο λόγος δε διαφέρει απο το λόγο για τον οποίο παίζουν και οι άνθρωποι, που δεν είναι άλλος απο την απόλαυση! Οι ιδιοκτήτες κατοικιδίων γνωρίζουν πολύ καλά πως αυτό ισχύει για τις γάτες, τους σκύλους, ακόμη και για τα τρωκτικά – και οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει το ίδιο σε ορισμένα ψάρια, βάτραχους, σαύρες και πουλιά. Τι γίνεται όμως με τα έντομα; Είναι το μυαλό και η ζωή τους τόσο πλούσια, ώστε να βρεθεί χώρος και για παιχνίδι;

Νέα έρευνα, η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Animal Behavior στις 19 Οκτωβρίου του 2022, καταδεικνύει ότι οι βομβίνοι, οι οποίοι οφείλουν την ονομασία τους στη λέξη “βόμβος” που σημαίνει “θόρυβος”, και πρόκεινται για ένα είδος μέλισσας που στην καθομιλουμένη συνήθως αναφέρονται ως “μπάμπουρες”, φαίνεται πως απολαμβάνουν να κυλιούνται γύρω από ξύλινες μπάλες, χωρίς να εκπαιδεύονται ή να λαμβάνουν ανταμοιβές – πιθανώς επειδή είναι απλώς κάτι που βρίσκουν διασκεδαστικό. Η επικεφαλής συγγραφέας της έρευνας και ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Κουίν Μέρι του Λονδίνου, Σαμάτι Γκαλπέιετζ, αναφέρει: «Η έρευνά μας δείχνει ότι οι μέλισσες δεν είναι ρομποτάκια που απλώς ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα που δέχονται απο το περιβάλλον, αλλά καταπιάνονται και με δραστηριότητες που τις βρίσκουν ευχάριστες».

Τα ευρήματα της παρούσας έρευνας έρχονται για να αυξήσουν τις ήδη υπάρχουσες και σταθερά αυξανόμενες ενδείξεις σχετικά με το ότι οι μέλισσες είναι πιο περίπλοκες απ’ ότι πιστεύαμε προηγουμένως. Εάν πράγματι παίζουν αποκλειστικά και μόνο με σκοπό να διασκεδάσουν, που σημαίνει ότι μπορούν να βιώσουν απόλαυση και ευχαρίστηση, αυτό εγείρει επιπρόσθετα σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τα συναισθήματα που βιώνουν, καθώς και ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο τα συναισθήματα αυτά είναι συνειδητά.

Το παιχνίδι της μπάλας

Οι βομβίνοι με ουρά, η επιστημονική ονομασία των οποίων είναι Bombus terrestris audax, συνιστούν ένα από τα πιο κοινά είδη βομβίνων στην Ευρώπη. Aπαντώνται συχνά σε πάρκα και κήπους, ενώ χρησιμοποιούνται, επίσης, για την επικονίαση (η διαδικασία μέσω της οποίας πραγματοποιείται η γονιμοποίηση στα φυτά) θερμοκηπίων. Ωστόσο, για αυτά τα χνουδωτά έντομα με το χαρακτηριστικό βουητό, οι επιστήμονες γνωρίζουν ήδη ότι πρόκεινται για μικροσκοπικού μεγέθους κοινωνικά πλάσματα με εκπληκτικά διευρυνόμενες γνωστικές ικανότητες. Στα πλαίσια μιας έρευνας, η οποία διεξήχθη το 2017 στο Πανεπιστήμιο Κουίν Μέρι του Λονδίνου, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι οι μέλισσες μπορούν να διδαχθούν ακόμη και να παίζουν ποδόσφαιρο (!), σημειώνοντας γκολ με μικρές, ξύλινες μπάλες, γνωρίζοντας ότι θα λάβουν ανταμοιβή, ως αντάλλαγμα για την υψηλή απόδοσή τους.

Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένη έρευνας, οι μελετητές συνειδητοποίησαν ότι ορισμένοι από τους βομβίνους φαίνονταν να απολαμβάνουν να κυλιούνται γύρω από τις μπάλες, χωρίς κανένα προφανή λόγο ή όφελος. Προκειμένου να ελεγxθεί η υπόθεση ότι οι μέλισσες το έκαναν αυτό αποκλειστικά και μόνο για διασκέδαση, η Γκαλπέιετζ πραγματοποίησε μερικά επιπρόσθετα πειράματα.

Σε ένα απο αυτά, 45 βομβίνοι τοποθετήθηκαν σε μια αρένα συνδεόμενη με μια ξεχωριστή περιοχή τροφοδοσίας, μέσω ενός μονοπατιού το οποίο περιβαλλόταν απο 18 πολύχρωμες ξύλινες μπάλες. Η διαδρομή ήταν ανεμπόδιστη, αλλά οι μέλισσες μπορούσαν να παρεκκλίνουν από τη λωρίδα τους και να αλληλεπιδράσουν με τις κίτρινες, μοβ και απλές ξύλινες μπάλες, για μία διάρκεια τριών ωρών κάθε μέρα, για συνολικά 18 ημέρες. Στη μία πλευρά της διαδρομής, οι μπάλες ήταν κολλημένες στο έδαφος, ενώ στην άλλη ήταν ελεύθερες και μπορούσαν να κινηθούν.

Οι μέλισσες, οι οποίες είχαν επισημανθεί με ετικέτες ανάλογα με την ηλικία και το φύλο τους, προτίμησαν την περιοχή με τις κινητές μπάλες. Και μάλιστα, αξιοποίησαν την ευκαιρία που τους δόθηκε στο έπακρο. Σε αρκετές περιπτώσεις, καταγράφηκαν να κυλούν τις μπάλες πάνω στο πάτωμα της αρένας, χρησιμοποιώντας το σώμα τους. Μερικές μέλισσες το έκαναν αυτό μόνο μία φορά, κάποιες άλλες κύλησαν τις μπάλες 44 φορές κατά τη διάρκεια μιας ημέρας, ενώ μία μέλισσα το έκανε συνολικά 117 φορές κατά τη διάρκεια της μελέτης.

Η επικεφαλής ερευνήτρια της μελέτης δήλωσε: «Το γεγονός ότι οι μέλισσες εξακολουθούν να επιστρέφουν στις μπάλες και να τις κυλούν, ξανά και ξανά, υποδηλώνει ότι υπάρχει κάτι που τις ανταμείβει σε αυτό. Το τελευταίο, επίσης, συνάδει με δεδομένα που έχουν προκύψει απο πρότερες μελέτες επί του θέματος».

Οι αρσενικές μέλισσες φαίνεται πως παίζουν με τις μπάλες περισσότερο απο τις θηλυκές, ένα μοτίβο το οποίο παρατηρήθηκε σε παρόμοιες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε σπονδυλωτά ζώα που έπαιζαν. Ακόμα, οι νεαρές μέλισσες, εκείνες δηλαδή που ήταν μικρότερες των τριών ημερών, έπαιξαν κυλώντας τις μπάλες περισσότερο απο τις μέλισσες ηλικίας μεγαλύτερης των 10 ημερών, παρατήρηση που κι αυτή συνάδει με ευρήματα απο τον υπόλοιπο κόσμο των ζώων.

Η Ελίζαμπεθ Φράνκλιν, συμπεριφοριστής οικολόγος με εξειδίκευση στα κοινωνικά έντομα στο Κολλέγιο Cornwall College Newquay, η οποία δε συμμετείχε στη συγκεκριμένη μελέτη, σχολίασε: «Στα νεαρά ζώα, το περισσότερο παιχνίδι θα μπορούσε να συνδεθεί με την προετοιμασία τους για τη ζωή τους στον κόσμο στον οποίο βρίσκονται».

Video Credit: Samadi Galpayage

Οι κανόνες του παιχνιδιού και τα συμπεράσματα

Σύμφωνα με επιστημονικά κριτήρια που αναπτύχθηκαν εν μέρει από τον Γκόρντον Μπέργκχαρντ, ερευνητή Ηθολογίας (ο κλάδος της Ζωολογίας που μελετά τη συμπεριφορά των ζώων) στο Πανεπιστήμιο του Τενεσί, «το παιχνίδι θα πρέπει να έχει εθελοντικό χαρακτήρα, να είναι αυθόρμητο ή ευχάριστο από μόνο του. Δηλαδή, η πράξη του “παιχνιδιού” είναι μια συμπεριφορά που δεν έχει κάποια άμεσα εμφανή λειτουργικότητα, όπως είναι για παράδειγμα η απόκτηση τροφής, η εύρεση καταφυγίου ή το ζευγάρωμα. Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία περιλαμβάνει ένα από τα “καλύτερα πειράματα” όσον αφορά το παιχνίδι των ζώων, εξαιτίας της προσέγγισής της, επειδή δοκίμασε προσεκτικά όλες αυτές τις μετρήσεις», αναφέρει ο Μπέργκχαρντ, ο οποίος δε συμμετείχε σε αυτή τη μελέτη.

«Για παράδειγμα, σε αυτό το πείραμα, η κύλιση της μπάλας δεν είχε ποτέ ως αποτέλεσμα την παροχή τροφής. Το νέκταρ και η γύρη των μελισσών ήταν εύκολα προσβάσιμα σε ξεχωριστό δωμάτιο, χωρίς να απαιτείται οι μέλισσες να αλληλεπιδράσουν με τις μπάλες, ενώ εκείνες δεν προσπάθησαν ποτέ να δαγκώσουν ή να επεκτείνουν την προβοσκίδα τους προς τις μπάλες αναζητώντας μια γλυκιά ανταμοιβή. Επιπλέον, το πιο σημαντικό, επέστρεψαν για να κυλήσουν την μπάλα μία επιπλέον ημέρα ή δύο διαφορετικές επιπλέον ημέρες, ακόμη και μετά την αναζήτηση τροφής».

 

Γκόρντον Μπέργκχαρντ, Ερευνητής Ηθολογίας

Στη φύση, είναι εφικτό να παρατηρηθεί ότι οι μέλισσες απομακρύνονται από τα λουλούδια που δεν τους δίνουν πλέον τη γλυκιά ανταμοιβή που επιζητούν. Οι μέλισσες, κατά τη διάρκεια της μελέτης, δεν έδειξαν ποτέ τα γεννητικά τους όργανα, υποδηλώνοντας ότι δεν έγιναν προσπάθειες ζευγαρώματος – και κύλησαν τις μπάλες προς όλες τις κατευθύνσεις, υποδεικνύοντας ότι δεν προσπαθούσαν να τακτοποιήσουν το χώρο διαβίωσής τους, όπως κάνουν μερικές φορές. «Νομίζω ότι είναι καταπληκτικό όταν βλέπεις τη μικρή μέλισσα να κυλά τη μπάλα», αναφέρει ο Μπέργκχαρντ γελώντας. «Αν το έβλεπες αυτό σε άλλο ζώο, δεν θα είχες πρόβλημα να το αποκαλέσεις παιχνίδι».

Η αφύπνιση και τα νέα ερωτήματα

Ο Μπέργκχαρντ πιστεύει ότι το παιχνίδι είναι ένα σύνθετο και πολύπλοκο σύνολο συμπεριφορών, το οποίο έχει εξελιχθεί ανεξάρτητα σε πολλά ζώα και που δύναται να χρησιμεύσει ποικιλοτρόπως στην ανάπτυξή τους.

Σύμφωνα με έρευνα σε πρωτεύοντα μη ανθρώπινα θηλαστικά, τα πλάσματα των οποίων η ζωή απαιτεί λεπτεπίλεπτες και με ακρίβεια προσαρμοσμένες κινητικές δεξιότητες προκειμένου να αποκτήσουν πρόσβαση στην τροφή τους, είναι πιο πιθανό να παίζουν με αντικείμενα. Και οι βομβίνοι εκτελούν μια σειρά εντυπωσιακών κινήσεων με σκοπό να ανοίξουν τα λουλούδια και να εξάγουν νέκταρ και γύρη, βελτιώνοντας την ικανότητά τους αυτή συν τω χρόνω.

Σε αυτό το συγκεκριμένο πείραμα, οι βομβίνοι δεν έδειξαν καμία βελτίωση στις ικανότητές τους στο χειρισμό της μπάλας και, για παράδειγμα, δεν έγιναν πιο γρήγοροι στην κύλιση της μπάλας – ακόμη μια ένδειξη ότι το κάνουν καθαρά και μόνο για απόλαυση. Όμως, μελλοντικές μελέτες θα μπορούσαν να διερευνήσουν εάν οι βομβίνοι που κυλούν τις μπάλες πιο συχνά είναι πιο επιδέξιοι στο χειρισμό των λουλουδιών, κατά την αναζήτηση της τροφής τους.

Ωστόσο, οι μελετητές παραμένουν διχασμένοι ως προς το εάν το παιχνίδι απο μόνο του έχει μακροπρόθεσμα προσαρμοστικά οφέλη.

«Αυτή είναι η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου δολαρίων, και δεν είναι λόγω έλλειψης προσπάθειας», δηλώνει ο Βολφ – Ντίτερ Χούτεγοτ, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας στη Γερμανία που μελετά τη συμπεριφορά των δροσόφυλλων και δε συμμετείχε στην παρούσα έρευνα. Σημειώνεται ότι τα δροσόφυλλα είναι γνωστά και ως “μύγες των φρούτων”, επειδή προσελκύονται από γλυκά υγρά σε κατάσταση ζύμωσης, που δημιουργούνται σε ώριμα φρούτα. Σχετικά με το παιχνίδι των βομβίνων, ο ίδιος ρωτά: «Γιατί το κάνουν και ποιο είναι το όφελος; Ποια είναι η προσαρμοστική αξία της συγκεκριμένης συμπεριφοράς;».

Εάν ο μόνος λόγος για το παιχνίδι τους είναι η απόλαυση, αυτό σημαίνει ότι οι επιστήμονες πρέπει να αρχίσουν να κάνουν στοχευμένες ερωτήσεις σχετικά με το εάν τα έντομα έχουν συναισθήματα, και επομένως εάν έχουν συναίσθηση.

«Νομίζω ότι τα στοιχεία είναι αρκετά ξεκάθαρα και ναι, υποδεικνύουν έναν πολύ πιο πλούσιο κόσμο συναισθημάτων και ικανοτήτων, όχι μόνο για να υποφέρουν, αλλά και για να απολαμβάνουν πράγματα», αναφέρει ο Λαρς Σίτκα, επικεφαλής του εργαστηρίου έρευνας μελισσών στο Πανεπιστήμιο Queen Mary και συγγραφέας του βιβλίου “The Mind of a Bee”.

Έρευνες έχουν δείξει, επίσης, ότι οι μύγες των φρούτων μπορούν να νιώσουν φόβο και ότι οι καραβίδες αγχώνονται, συνεπώς η διερεύνηση του παιχνιδιού μπορεί να διευρύνει την οπτική μας επί των θεμάτων αυτών, αλλά και να ενισχύσει τους τρόπους με τους οποίους παρατηρούμε, αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε τα έντομα, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας για αυτά. Στην πραγματικότητα, τα ευρήματα της παρούσας έρευνας έρχονται να προστεθούν σε εκείνα μιας προηγουμένως διενεργηθείσας μελέτης στο εργαστήριο του Σίτκα, η οποία είχε ήδη αποδείξει ότι οι μέλισσες μπορούν να βιώσουν κάτι σαν θετικά συναισθήματα και αισιοδοξία: Μια ζαχαρώδης λιχουδιά μπορεί να επηρεάσει και να αλλάξει τη συναισθηματική κατάσταση των μελισσών με θετικό τρόπο, κάνοντάς τες να επιδιώξουν μια νέα ανταμοιβή γρηγορότερα ή να αναρρώσουν ταχύτερα από κάτι που τους προκάλεσε φόβο.

«Πρόκειται για μια αφύπνιση σχετικά με το ότι εμείς, ως άνθρωποι, είμαστε μόνο ένα από τα πολλά όντα εκεί έξω που σκέφτονται, απολαμβάνουν, αλλά και υποφέρουν».

 

Λαρς Σίτκα, Ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Queen Mary