Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως ο ελιγμός που έκανε η ζωή στη Γη για να αποφύγει μια σφαίρα που δεν ήξερε καν ότι κατευθυνόταν προς το μέρος της.
Το 1985, η Βρετανική Έρευνα Ανταρκτικής προειδοποιούσε τον κόσμο ότι στην ψηλά στην ατμόσφαιρα πάνω από το Νότιο Πόλο σχηματιζόταν μια γιγαντιαία τρύπα στο προστατευτικό στρώμα τού όζοντος της Γης. Η αναζήτηση μιας λύσης κατέστη γρήγορα μία από τις προτεραιότητες των παγκόσμιων ηγετών. Δύο χρόνια αργότερα, τα Ηνωμένα Έθνη συμφώνησαν να απαγορεύσουν τις χημικές ουσίες που ευθύνονται για την καταστροφή τού στρώματος της στρατόσφαιρας που προστατεύει τη Γη από την υπεριώδη ακτινοβολία του Ήλιου. Η συμφωνία που έμεινε γνωστή ως «Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ» εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις πιο ευρέως επικυρωμένες συνθήκες του ΟΗΕ.
Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ συνιστά μέχρι και σήμερα μια πραγματική νίκη για τη διπλωματία και τη στρατόσφαιρα. Οι υπογράφοντες της συνθήκης, χωρίς καν να το γνωρίζουν, συμφωνούσαν στην προστασία της Γης από την κλιματική αλλαγή. Μια πρόσφατη έρευνα κατέδειξε ότι οι ουσίες που καταστρέφουν το όζον -γνωστές ως ODS- όχι μόνο δημιούργησαν ουσιαστικά μια τρύπα πάνω από την Ανταρκτική, αλλά ευθύνονται επίσης και για την πρόκληση του 30% της αύξησης τής θερμοκρασίας που παρατηρήθηκε παγκοσμίως μεταξύ 1955 και 2005.
Ο Μάικλ Σίγκμοντ, κλιματολόγος στο Τμήμα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής του Καναδά, όντας ο επικεφαλής συγγραφέας μιας νέας μελέτης που υπολογίζει την ικανότητα των ODS να εντείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η συμβολή των ουσιών αυτών στην υπερθέρμανση του πλανήτη είναι, λέει, «μεγαλύτερη από ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν συνειδητοποιήσει».
Οι χλωροφθοράνθρακες ως «χημικά θαύματα»
Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ ρυθμίζει περίπου 100 χημικές ουσίες που είναι γνωστό ότι καταστρέφουν το όζον. Πολλές εξ αυτών εμπίπτουν στην κατηγορία των χλωροφθορανθράκων (CFC), των χημικών ουσιών που έγιναν δημοφιλείς τη δεκαετία του 1930 και που χρησιμοποιούνταν, μεταξύ άλλων, σε δοχεία ψεκασμού και συστήματα ψύξης. Συγκρίνοντας τους χλωροφθοράνθρακες με το σύνολο των εύφλεκτων ουσιών που αντικατέστησαν, οι CFC απεδείχθησαν οι μεγάλοι νικητές και θεωρήθηκαν τότε «χημικά θαύματα», ενώ μέχρι τις αρχές τής δεκαετίας του 1970 ο κόσμος παρήγαγε σχεδόν ένα εκατομμύριο τόνους CFC κάθε χρόνο.
Οι CFCs είναι αδρανείς, επομένως δεν αντιδρούν με άλλα αέρια. Αντίθετα, τείνουν να συσσωρεύονται στην ατμόσφαιρα και να παρασύρονται όπου τους ωθεί ο άνεμος, παραμένοντας στον αέρα για 85 χρόνια ή και περισσότερο. Μόλις φτάσουν στη στρατόσφαιρα, στο δεύτερο στρώμα της πολυστρωματικής ατμόσφαιρας της Γης, αμέσως μετά την τροπόσφαιρα, οι CFCs αρχίζουν να διασπώνται. «Καταστρέφονται, διαλύονται από τα φωτόνια», εξηγεί ο Ντένις Χάρτμαν, κλιματολόγος στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον, ο οποίος ωστόσο δεν συμμετείχε στην προαναφερθείσα έρευνα. Αυτή η αναταραχή φαίνεται πως είναι υπεύθυνη για το σχηματισμό τής τρύπας τού όζοντος.
Στην τροπόσφαιρα -στο χαμηλότερο επίπεδο της ατμόσφαιρας, στο οποίο φτάνουν λιγότερα φωτόνια- τα ODS δρουν ως αέρια του θερμοκηπίου, όντας ανθεκτικά και παραμένοντας εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το 1987, οι επιστήμονες γνώριζαν ήδη ότι τα ODS παγιδεύουν ένα μέρος τής ηλιακής ακτινοβολίας, αλλά δεν μπορούσαν να το προσδιορίσουν ποσοτικά. Μόλις πρόσφατα οι επιστήμονες συγκέντρωσαν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι τα ODS πρόκεινται στην πραγματικότητα για έναν από τους πιο επιζήμιους παράγοντες που προκαλούν τη θέρμανση που έχει παρατηρηθεί τον τελευταίο μισό αιώνα.
Τα αποτελέσματα της θερμοκρασιακής αύξησης εμφανίζονται ενισχυμένα στους πόλους. Η εργασία τού Σίγκμοντ και των συνεργατών του αποδεικνύει ότι αν τα ODS δεν είχαν ποτέ παραχθεί μαζικά -δηλαδή αν η συγκέντρωσή τους στην ατμόσφαιρα είχε παραμείνει στα επίπεδα του 1955- η Αρκτική θα ήταν σήμερα κατά τουλάχιστον 55% πιο δροσερή και θα υπήρχε, επίσης, 45% περισσότερος θαλάσσιος πάγος τον Σεπτέμβριο κάθε έτους.
Το πρόβλημα δεν λύθηκε, αλλά αποσοβήθηκε ένα ακόμη μεγαλύτερο
Η παραγωγή ODS σταμάτησε τη δεκαετία του 1990, αυτό όμως δεν ήταν αρκετό για να λυθεί το πρόβλημα, αφού τα συγκεκριμένα αέρια είναι μακρόβια και εξακολούθησαν να κυκλοφορούν και να προκαλούν αύξηση της θερμοκρασίας. Από την άλλη, όμως, τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι σαφώς χειρότερα. Με την απαγόρευση των ODS, των καταστροφικών για το όζον ουσιών, και το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ αποσοβήθηκε ακούσια η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1 °C έως το 2050.
Εν ολίγοις, στο Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ οι παγκόσμιοι ηγέτες συσπειρώθηκαν για έναν επείγοντα σκοπό και αυτό στην πορεία οδήγησε στην ακούσια κατάργηση του δεύτερου μεγαλύτερου παράγοντα της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Κάτι που έγινε πρακτικά κατά λάθος. Τα απρόβλεπτα οφέλη για το παγκόσμιο κλίμα, αναφέρει η Σούζαν Τεγκτμάιερ, επιστήμονας που μελετά την ατμόσφαιρα στο Πανεπιστήμιο του Σασκάτσουαν στον Καναδά (δεν συμμετείχε στη μελέτη) «μπορούν να θεωρηθούν ένα πολύ ευπρόσδεκτο και άκρως θετικό παράπλευρο κέρδος».
Παρόλο που ήταν προφανής η ανάγκη για πολύ περισσότερες διαπραγματεύσεις και καινοτομίες, προκειμένου να αρχίσει να καταρρέει ο κύριος μοχλός τής κλιματικής αλλαγής, που δεν είναι άλλος από το διοξείδιο του άνθρακα, το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ αποτελεί πραγματική απόδειξη της δύναμης της συλλογικής δράσης και, συγχρόνως, του γεγονότος ότι η αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων μπορεί να μας βοηθήσει με τρόπους που δεν περιμέναμε. Με τρόπους που ίσως να μην είχαμε καν ποτέ φανταστεί.
